2021 ОНЫ ТАРИА ХУРААЛТЫН НӨХЦӨЛ БА ОНЦЛОГ

Доктор (Sc.D), профессор Б.Дорж

        Монгол орны ихэнх нутгаар зуншлага сайхан боллоо. Малчин зоны нуруу тэнэгэр, тариаланчдын сэтгэл уужуу байна. Хөвсгөл аймгийн Тариалан, Рашаант сумдад хур тунадас хожуу орсон учир буудайн болц нь оройтох, Увсын Баруун туруун суманд 6, 7 дугаар сард бороо ороогүйн улмаас хүндрэл гарах магадлалтай ч уриншилж тарьсан тарианы ургац нь сайн байна. Энэ нь нутгийнхаа хөрс, уур амьсгалын нөхцөлд тохируулж тариалалтын технологийг мөрдөж чадсан тариаланчдын ур чадвартай холбоотойггос гадна цаг агаарын нөхцөл байдлыг цал алдалгүй мэдээллэдэг цаг уурчдын хувь нэмэр билээ. Баруун туруун сум Увс аймагтаа төдийгүй баруун таван аймагтаа хамгийн их тариа тарьдаг. Үүгээр авч үзвэл баруун бүсийн ургац сайн байх нь. 
Дорнод талын бүст технологи сайн барьсан газрууддаа 17-18цн/га хүрэхээр байна. Тариалалтын технологи, талбайн ажлын чанарын шаардлага хангаагүй газруудад 12-13цн/га болон буурсан байна. 
Хэнтий, Төв, Сэлэнгэ аймгуудад ургац хэвийн байх төлөвтэй байгаагаас үзвэл төвийн бүс ургац сайн авна. Урьдчилсан таамгаар 500-1000тн буудайн ургац авчих нөхцөл бүрджээ. Гэвч ургац хураалтын үед цаг агаарын нөхцөл ямар байх вэ гэдгээс ихээхэн хамаарна.
Төв аймгийн хойд хэсэг буюу Ар хустай, Эрдэнэсантаас хойш, Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Өвөрхангайн Хархорин, Архангайн Төвшрүүлэх, Булган аймаг тариалангийн төв бүс бөгөөд энд тариалалтын 60-70% бий. Стратегийн гол бүтээгдэхүүний 60-70 хувийг хариуцдаг гол газар учраас яам болон Улсын ургацын комисс онцгойлон анхаарч үтрэмийн талбайд ажиллах хүчээр тусалж цэрэг, оюутан, дунд сургуулийн ахлах ангийн сурагчдлыг ч шаардлагатай үед ажиллуулах хэрэгтэй.  
Манай цаг уурчид ургац хураах хуваарьт хугацаанд цаг агаарын 4 удаагийн таагүй нөхцөл байдал үүснэ гэж мэдээллэсэн. Хориод хоногийн хугацаанд 4 даагийн цаг агаарын тааламжгүй нөхцөл ургац хураалтад ноцтой хүндрэл учруулж болох тул сайн тооцоолж ургацаа хураах нь чухал. Манай тариаланчид нутаг орныхоо онцлогийг сайн мэддэг, агро зөвлөмжийг сайн мөрддөг болсон байна. Залуу тариаланчид, агрономчид ахмад тариаланчдынхаа зөвлөгөөг сайн дагаж ажиллах хэрэгтэй. 
Мөн орчин үеийн дэвшилтэт технологиудыг ашиглах нь бас зүйтэй юм. Тухайлбал, буудайн чийг хэмжигч багаж аж ахуй нэгжид, тариаланчдад ч байна. Үүнийг ашиглаад цаг агаарын нөхцөлд тохируулан ургацаа хураахад маш дөхөм болжээ. 
Тариаг хураах  хамгийн тохиромжтой хугацаа нь 09 дүгээр сарын 01-ээс 09 сардын 20-ны хооронд бөгөөд амжуулж хураахыг зорьдог 10 дугаар сар гардаг. Эрт орой хураахад тарианы болц шууд хамаатай. Ногоон байгаа тариаг хураах арга байхгүй. Харин орчин үед тарианы болцыг түргэтгэдэг биологийн нэмэлт бүтээгдэхүүнийг технологи, зааврын дагуу цацах юм бол тарианы навч, ишинд байсан шим тэжээлийн бодисууд үрэнд очоод болцыг түргэтгэдэг. Цацахдаа нисдэг төхөөрөмж ашиглах эсвэл дроноор цацаж болно. Нисдэг төхөөрөмж 4м-ийн өндрөөс цацдаг бол дрон түүнээс доогуур нисэж цацдаг учир илүү үр дүнтэй байх магадлалтай юм.  
Есдүгээр сарын эхээр зарим компани ургац хураалтаа эхлүүлж ангилан хадалтад орж байна. Цаг агаар муудаж бороо орвол хадаад мөрлүүлсэн тарианы балл дээр чийг өгөөд мөрөн дээрээ ургах аюултай. Тэгэхээр тариаланчид бид үүлэн цоорхойд тааруулж ургацаа хураах нь. Босоо байгаа тариа хураалтын дундуур болц нь гүйцэж 16-17%-ийн чийгтэй болоод ирсэн нөхцөлд шууд хураах харин хог ургамалтай, болц алаг газрууд бол ангилж хураах хэрэгтэй. Ангилан хадсаны дараа баллан дээр хог ургамлын үр, чийг нь боломжийн хэмжээд хүрээд ирсэн үед үтрэмд буулгана.

Үтрэм. Үтрэмийн ажлын бэлтгэл, цэвэрлэгээний машин, будаа хатаах цардмал талбай, ажиллах хүчээ урьдчилан бэлтгэнэ. Буудай талбайд 22-23%-ийн чийгтэй буувал маш их халалт явагдана. Халахаас нь өмнө сэлгэж чийг багасгах арга хэмжээг шуурхай авах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл үтрэмд буусан буудайг тэр өдөрт нь эхний цэвэрлэгээнд оруулаад хог ургамал, нойтон үр, болц гүйцээгүй ногооноороо түрүүнээс салгана. Ингэж чадвал 17-18%-ийн чийгтэй дан буудай үлдэнэ. Үүнийгээ нуруулдаад нурууны гүн рүү саваа шургуулж үзэхэд халсан байвал өглөө аажуу, нар халаад агаарын харьцангуй чийгшил буурахад олон жижиг нуруу болгоно, оройн чийг буухаас өмнө буцааж нэг том нуруу болгож хонуулах нь байгалийн нөхцөлд нь хатаах арга юм. 
Өөр нэг арга нь сэнсээр дулааныг хөөх буюу нуруулдсан буудайн голоор жижиг цоолсон хоолой шургуулж хоолой руугаа сэнсээр үлээлгэхэд буудайн дотор үүссэн  халуун гадагшилж буудай халдаггүй. Сэнсээр үлээлгэхээр агаарын урсгал нуруун дундуур явахдаа чийгийг аваад гарчихдаг өндөр ач холбогдолтой арга юм. Ийм маягаар сонор сэрэмжээ алдалгүй буудайгаа хатааж авч чадвал энэ жилийн байгалийн их өгөөжийг бүрэн гүйцэд ашиглах болно.