2022 ОНЫ НАМРЫН УРГАЦ ХУРААЛТЫН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ

Монгол Улсын гавьяат агрономич, доктор Б.Дорж 

        Энэ жил газар тариалангийн бүс нутаг тэр дундаа төвийн болон зүүн бүст цаг агаар таатай байлаа. Харин Завханы Тэс, Баян тэс, Увсын баруун туруун гээд баруун талдаа үр тариа сайнгүй байна.
         Гэхдээ Баруун бүсийг төвийн бүстэй харьцуулахад байгаль цаг уур болоод тариа тарих, хурааж авах арга технологи нь өөрийн гэсэн онцлогтой. Өнгөрсөн жил Баруун туруун 10-11 ц/га ургац авсан. Энэ намар ч мөн тэр багцаанд авах болов уу. Цаг уурын хүнд нөхцөлд 10-11 ц/га ургац бол чамлахааргүй амжилт юм.
Ургацыг нийтээр нь урьдчилан харвал төлөвлөсөн хэмжээнд хүрчих болов уу гэж таамаглаж байна. Ургацын урьдчилсан тогтоолтыг харахад энэ намар улсын хэмжээнд 400 гаруй мянган тонн буудай авахаар бий. Гэхдээ энэ тооны буудай үтрэм дээр биш талбайд байгаа, ууталж аваагүй бол ургац биш гэсэн үг байдаг. Ургац тариагаа хорогдол багатай хувааж авах тал дээр юунд анхааран яаж ажиллах талаар Монгол Улсын гавьяат агрономич Б.Дорж дараах зөвлөгөөг өгч байна. 
Ургацыг хорогдолгүй авахын тулд хамгаалах хэрэгтэй. Мэдээж эхлээд малаас хамгаална. Мөн салхинд налах, мөндөр цохихоос хамгаална. Мөндөрөөс хамгаалж болдог хамгаалдаг ч байсан. Сүүлийн үед мөндөр ч багассан шиг ажиглагдаж байна. Хархорин суманд мөндөрийг байнга буудаж бороо болгож оруулдаг хүндрэлтэй үе байсан. Бууддаг буу нь тэнд байнга бэлэн зоолттой байж байдаг. Мөндөр тариа зохих нь багасаад тэр орхигдсон байсан ч өнөө жил мөндөрийн аюул нүүрлэсэн. Хүмүүсээс дуулснаар 100 га орчим талбай мөндөрт цохиулж  зураг хөргөөр баримтжуулжээ.  Мөндөрт цохиулсан тарианы  боломжтойг нь хадаж авах,   боломжгүйг нь орхихоос өөр арга байхгүй. 
Хамгийн аюултай нь малаас хамгаалах асуудал байдаг. Тарианы хорогдлын ихээхэн хувь нь малаас болсон байдаг. 
Хураалтад орохын өмнө бол бэлтгэх ажил олон байна. Тухайлбал, комбайнаас олон төрлийн хаягдал гардаг. Тэр хаягдлыг гаргахгүй байх бүрэн боломж бий. Комбайнд өөрийн тохируулга бий, тэр тохируулгад өндөр нам хадалт гэж бий. Намхан тариаг дээгүүр нь хадаж ургаатай нь хаядаг, өндөр тариа налахдаа их амархан, мал хуй ороход амархан гишгэгддэг. 
      Хадалтын өндрийг тохируулахаас гадна цайруулалтад маш сайн анхаарах хэрэгтэй. Дек барбаны зазуурын хоорондох зайг хэт багасгавал тариаг бяцалдаг, ихэсгэвэл тариа цайралгүй гардаг учир энэ зайг компьютергүй комбайнд маш нарийн тооцож гаргах хэрэгтэй. Хүрдэн сэлүүрийн эргэлтээр хадуурт орж байгаа тариаг хойш нь цохиж жатканы шал төмөр дээр унагаадаг юм. Үүнийг хүрдэн сэлүүрийн налуу эргэлтийн хурд, чиглэл хоёроор тохируулдаг. Үүнийг комбайнчид хураалтад орохоос өмнө нэг бүрчлэн үзэж тохируулахаас гадна дадлага туршлагатай комбайнчнаар үзүүлж тохируулж болно. Шигшүүрийн нээлтийг зөв хийхгүй бол ялгах, цэвэрлэх асуудал үтрэм дээр ирсэн хойно ажил хүндрүүлдэг талтай. Тэгэхээр шигшүүрийн тохируулгыг маш сайн хийх шаардлагатай. Бункерт ороод ирсэн будааны байдлыг ажигласны үндсэн дээр шигшүүрийг хэр хэмжээтэй  онгойлгохыг тохируулах боломжтой. 
     Бункер болон бусад зай завсар, ялангуяа хуучны орос комбайныг зай завсар гаргахгүй тохируулах асуудал маш чухал ач холбогдолтой. Зүүн бүрэн САА-н комбайнч, Хөдөлмөрийн баатар, Ж.Нацагдорж зайг маш сайн чигжиж өгдөгөөрөө их алдартай байсан. Өөрөөр хэлбэл шал төмөр дээр унасан үр болгон бункерт орох нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг.  
     Үтрэмд буусан хойно тарианд тодорхой хэмжээний хорогдол яах ч аргагүй гардаг.  Тэр нь хог ургамлын үрнээс буудайгаа ялгаж авахад гарах хорогдол мөн буудайн чийг нь хатаж чийгийн хорогдол гардаг. Энэ хоёр нь гарцаагүй байх ёстой хорогдол юм. Гэхдээ комбайны шигшүүр, дек барбаныг сайн тохируулсан нөхцөлд хог ургамлын үр, бусад хог, жижиг чулуу, шороо орохоос сэргийлж болно. Харин чийгийн хорогдол ямар ч тохиолдолд гардаг. Хэрвээ буудайн чийгийг гаргахгүй бол нуруулдсан тариа халаад, ургаад эхэлдэг. Ингэвэл чийгийн хорогдлоос ч илүү хохирол учирна. Тариаланчаас  гурилын үйлдвэрлэгч хүртэлх  шат дамжлагад энэ мэт  хорогдол олон тохиолддог.
Зарим газар хариуцлагагүй хандаж тариагаар зам татуулаад явдаг. Ийм алдааг хэрхэвч гаргаж болохгүй. Энэ бүгдийг сайн хийсэн нөхцөлд одоо талбайд байгаа ургацыг бүрэн бүтнээр нь үтрэмд оруулж ирнэ. 
    Урьдчилсан байдлаар  440 мянган тонноос илүү ургац үтрэмд  бууж, гурил үйлдвэрлэгчид рүү ачигдана гэсэн таамаг байна. Ойрын үеийн цаг агаарыг харвал, есдүгээр сарын дундах 10 хоног нарлаг өдрүүд болох төлөвтэй. Энэ хугацааг л бүрэн ашиглаж ,зогсолтгүй ажиллаж чадвал санасандаа хүрэх болно.  
Энэ жил хэнз түрүү гарах нь бага байгаа ч бичил уур амьсгалын нөлөө ихтэй газрууд тухайлбал, Хэнтий, Хөвсгөл, Булган аймагт оройтож цухуйсан  хэнз түрүү байж болох юм. Ийм тохиолдолд үтрэмд оруулж ирсэн өдрөө хэнз түрүүн дэх нойтон үрнээс салах арга хэмжээг даруй авах хэрэгтэй.